تأخیر تکاملی یا تأخیر رشد در کودکان
همچنان که رشد کودکتان را می‌بینید و معیارهای تکاملی رشد یا نقاط عطف رشدش را پیش‌بینی می‌کنید، طبیعی است که متعجب باشید و حتی نگران شوید که آیا رشد او مناسب است که البته به احتمال زیاد رشد او طبق جدول زمانی خاص خودش پیش خواهد رفت و بیشتر وقت‌ها کودکان درست نزدیک همان سنی که انتظار می‌رود به معیارهای تکاملی رشد خود مثل غلت خوردن، نشستن، راه رفتن و صحبت کردن می‌رسند و اگر هم این طور نشود خیلی زود آن را جبران می‌کنند. اما از سوی دیگر نیز، اگر کودک واقعاً تأخیر تکاملی داشته باشد، فهمیدن و کشف زودتر مشکلات بالقوه اهمیت زیادی دارد. در این مطلب می‌توانید با معنی تأخیر تکاملی رشد کودکان، اهمیت و توجه به انواع مشکلات تأخیر در رشد کودک، عوامل ایجاد تأخیر تکاملی در کودک، زمان مراجعه به پزشک در صورت مشاهدۀ مشکل و لزوم بررسی تأخیرهای رشد کودک توسط متخصص اطفال آشنا شوید.
معنا و مفهوم تأخیر تکاملی
پزشکان زمانی از این واژه استفاده می‌کنند که کودک در بازهٔ زمانی گسترده‌ای که نرمال تلقی می‌شود به نقاط عطف رشد خود نرسد. تأخیر ممکن است در یک یا چند زمینه شامل موارد زیر باشد:
- مهارت‌های حرکتی عمده مثل نشستن
- مهارت‌های حرکتی ظریف مثل گرفتن و دستکاری اشیا
- مهارت‌های ارتباطی و زبانی یعنی فهم زبان و صحبت کردن
- مهارت‌های خودیاری مثل یادگیری استفاده از توالت و لباس پوشیدن
- مهارت‌های اجتماعی مثل برقراری تماس چشمی و بازی کردن با دیگران
حتماً به خاطر داشته باشید که اگرچه تکامل کودک معمولاً با توالی ثابتی پیش می‌رود یعنی بیشتر کودکان قبل از اینکه راه بیفتند چهار دست‌وپا می‌روند و قبل از اینکه اولین کلمه‌شان را بگویند صداهایی ایجاد می‌کنند، اما کودکان با سرعت‌های متفاوت و به شکل‌های مختلفی رشد می‌کنند که ممکن است متفاوت با این اصل‌ها باشد، بنابراین و برای مثال یک کودک ۹ ماهه ممکن است در مهارت‌های حرکتی بسیار جلو باشد، زیرا کشف و بررسی محیطش را دوست دارد و تعاملاتش از طریق حرکت است اما وقت زیادی را صرف صداسازی و غان و غون کردن نمی‌کند، درحالی‌که کودک دیگری در همان سن ممکن است با هجاها بازی کند و شما را «ماما» صدا بزند اما در مهارت‌های حرکتی کمتر چیره باشد. چیزی که بیش از همه باید به آن توجه شود این است که لازم است کودک در همهٔ زمینه‌ها در حال پیشرفت باشد.
اهمیت و توجه به انواع مشکلات تأخیر در رشد کودک
بسیاری از والدین نسبت به سنی که در آن کودکشان به مهارت‌های حرکتی عمده مثل چهار دست‌وپا رفتن یا راه رفتن می‌رسد و اینکه آیا این مهارت‌ها در سن او زود یا دیر است کاملاً حساس هستند. اما غیر از این موارد شما می‌توانید به مهارت‌های حرکتی ظریف کودک هم دقت کنید. به عنوان مثال می‌توان به توانایی یا ناتوانی او برای برداشتن چیزی وقتی روی صندلی بلند کودک نشسته است یا دادن یک اسباب‌بازی از یک دست به دست دیگرش نیز توجه کرد. در زمینهٔ زبان نیز ممکن است متوجه شوید که کودکتان در فهم معنای کلمات و جملات یا بیان منظورش با کلمات مشکل دارد یا ممکن است در آنچه پزشکان آن را «قصد ارتباطی» می‌نامند که به معنی توانایی بیان منظور خود با اشاره کردن، تقلید کردن یا صداسازی است مشکل داشته باشد.
همچنین بهتر است با جدول زمانی نرمال برای کسب مهارت‌های شناختی و فیزیکی در کودکان آشنا شوید تا بتوانید از آن به عنوان یک راهنمای کلی استفاده کنید. با این کار، شما می‌دانید که برای مثال تا سه یا چهار ماهگی، بیشتر کودکان می‌توانند اشیا را بگیرند و دستشان را به سمت آنها دراز کنند یا در حدود ۹ ماهگی بیشتر کودکان می‌توانند مفهوم یا «اصل پایداری شیء» را، یعنی اینکه هر چیزی حتی زمانی که آنها آن را نمی‌بینند همچنان وجود دارد، بفهمند و تا اولین سالگرد تولدشان بیشتر کودکان می‌توانند خواسته‌هایشان را به شکل‌های غیرکلامی بیان کنند.
به خاطر داشته باشید که اگر کودک شما زودرس بوده، ممکن است برای رسیدن به مراحل مختلف تکاملی بیشتر از کودکان هم‌سنش زمان نیاز داشته باشد.
عوامل مؤثر در ایجاد تأخیر تکاملی رشد کودک
تأخیر تکاملی گاهی ممکن است یک علت پزشکی داشته باشد مثل عوارض یک تولد زودرس، یا ناشی از یک عارضهٔ ژنتیکی مثل سندرم داون باشد. همچنین تأخیر تکاملی می‌تواند ناشی از یک بیماری یا سانحهٔ جدی باشد. تأخیر گفتاری و زبانی نیز ممکن است ناشی از یک نقص شنوایی یا مشکلی در حنجره، گلو یا حفرهٔ بینی یا دهان باشد و مشکلات مربوط به تأخیر ارتباطی نیز ممکن است ناشی از مشکلی در سیستم اعصاب مرکزی باشد.
زمان مراجعه به پزشک
برخی تأخیرها تا سن مدرسه رفتن کودک ناپدید می‌شود، درحالی‌که دیگر مشکلات تا پس از مدرسه رفتن شناسایی نمی‌شود. همچنین شما کودکتان را بهتر از هر کس دیگری می‌شناسید، پس این احتمال هست که زودتر متوجه مشکلات یا مشکلات بالقوه شوید، پس به حس غریزی خودتان گوش کنید و اگر سؤال یا نگرانی‌ای دارید آن را با پزشک کودکتان مطرح کنید، حتی اگر فقط برای اطمینان خاطر باشد.
همچنین شاید بد نباشد که قبل از رفتن به مطب پزشک، نکاتی را یادداشت کنید و همراهتان ببرید. برای یادداشت برداشتن از این نکات می‌توانید به سؤال‌های زیر جواب بدهید و آن را با پزشک در میان بگذارید:
- آیا چیز خاصی در ارتباط با نحوهٔ حرکت یا برقراری ارتباط کودک شما را آزار می‌دهد؟
- آیا به نظر می‌رسد مهارتی را که کودکتان قبلاً به آن دست یافته بود دوباره از دست داده است؟
- آیا متوجه علائم خاصی از تأخیر فیزیکی یا نشانه‌های تأخیر زبانی یا ارتباطی شده‌اید؟
لزوم بررسی تأخیرهای رشد کودک توسط پزشک
یک پزشک اطفال باید در طول چک‌آپ‌های سلامت کودک، وجود هر گونه تأخیر بالقوه‌ای در رشد کودک را به شکل غیررسمی بررسی کند و در مراقبت‌های سلامت ۹ ماهگی، ۱۸ ماهگی و ۳۰ ماهگی، یک غربالگری تکاملی رسمی، برنامه‌ریزی‌شده و دقیق از آنها انجام شود. اگر مراقبت سلامت ۳۰ ماهگی را برنامه‌ریزی نکرده‌اید، مراقبت ۲۴ ماهگی می‌تواند جایگزین آن شود.
پزشک همچنین باید از شما در مورد نگرانی‌های احتمالی‌تان سؤال کند. او با استفاده از تست‌های استاندارد غربالگری تکاملی، مهارت‌های حرکتی خاص، مهارت‌های زبانی و ارتباطی و توانایی شناختی کودک را بررسی خواهد کرد. اگر او هر گونه علامت نگران‌کننده‌ای ببیند ممکن است آزمایش دقیق‌تری انجام دهد یا شما را به یک متخصص مشکلات تکاملی ارجاع دهد. سپس از کودکتان یک ارزیابی تکاملی صورت می‌گیرد که ارزیابی دقیق‌تری از مهارت‌های اوست یا اگر به نظر برسد که کودکتان تأخیری در رشد زبانی یا ارتباطی دارد، پزشک ممکن است او را برای ارزیابی به یک متخصص مشکلات گفتاری ارجاع دهد.
ردیابی مشکلات بینایی یا شنوایی که می‌تواند در رشد کودک در دیگر زمینه‌ها تأثیر بگذارد ممکن است مشکل باشد، مگر اینکه شما یک متخصص باشید. چک‌آپ چشم و گوش نیز باید بخشی از همهٔ چک‌آپ‌های سلامت کودک باشد و از اولین ویزیت پزشک از نوزاد شروع شود. اگر پزشک کودکتان مشکوک به هر نوع مشکلی باشد ممکن است تست‌های شنوایی و بینایی کامل‌تری را توصیه کند.
اگر در فاصلهٔ مراقبت یا چک‌آپ‌های سلامت کودک نگران رشد و تکامل کودکتان شدید، تا نوبت مراقبت بعدی منتظر نمانید. با پزشک تماس بگیرید و مورد نگرانی خود را توضیح دهید. او ممکن است ترس‌های شما را برطرف کند یا ممکن است بخواهد فوراً کودک را برای انجام یک غربالگری تکاملی ببیند.
ادامۀ نگرانی‌های شما بعد از یک مراقبت پزشکی
اگر مشکوک به تأخیر تکاملی در کودکتان هستید حتماً به پزشک اطفال مراجعه کنید. اگر کودکتان توسط پزشک ارزیابی شده است و شما هنوز نگران هستید، بد نیست برای آرام شدن خودتان به یک پزشک دیگر هم مراجعه کنید. یک متخصص مشکلات تکاملی پیدا کنید یا اگر نگران تأخیر زبانی در کودکتان هستید از یک متخصص مشکلات گفتاری مشاوره بگیرید. به علاوه، در بیشتر کشورها، غربالگری‌های تکاملی رایگان برای کودکان واجد شرایط انجام می‌شود.
هر تصمیمی که می‌گیرید، بهتر است که پزشک اطفال اصلی کودکتان را از ویزیت‌های دیگر پزشکان و نتیجه‌گیری‌های آنها نیز مطلع کنید.
