تحریک شدن بیش از حد تخمدان یا هایپراستیمولیشن چیست؟

به طور معمول، زنان در هر سیکل قاعدگی یک تخمک آزاد می‌کنند. زنانی که در باردار شدن مشکل دارند ممکن است از داروهای هورمونی برای کمک به تولید تخمک‌های متعدد استفاده کنند، به خصوص اگر قصد انجام فرایند بازیابی تخمک و لقاح آزمایشگاهی (IVF) را دارند. گاهی اوقات تخمدان‌ها بیش از حد به این داروها واکنش نشان می‌دهند و این اتفاق منجر به هایپر شدن تخمدان می‌شود. این حالت بیشتر در مورد داروهای تزریقی تحریک تخمدان‌ها دیده می‌شود. در این مطلب با سندرم تحریک بیش از حد تخمدان، علت، علائم و شیوه درمان آن بیشتر آشنا می‌شوید. 

تحریک شدن بیش از حد تخمدان چیست؟

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان یا هایپراستیمولیشن (OHSS) زمانی اتفاق می‌افتد که تخمدان‌ها متورم می‌شوند و مایعی از آنها به داخل شکم نشت می‌کند. این سندرم یک عارضه ثانویه است و معمولاً در زنانی رخ می‌دهد که تحت درمان‌ ناباروری با روش های کمک باروری هستند و تخمدان‌ها برای تولید تعداد زیادی تخمک بیش از حد تحریک شده است. در گذشته، OHSS یک عارضه نسبتا شایع آی وی اف بود. پروتکل‌ها و استراتژی‌های جدید درمان ناباروری وقوع این سندرم را کمتر کرده است، اما هر از گاهی موارد خفیف آن رخ می‌دهد.

چه زنانی بیشتر دچار این سندرم می شوند؟

سندرم تحریک شدن بیش از حد تخمدان در زنانی که تحت درمان‌های ناباروری قرار دارند و مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) هستند، شایع‌تر است. PCOS یک اختلال تولید مثلی است که علت آن عدم تعادل هورمونی است. همچنین این سندرم در زنانی که ذخیره تخمک بالایی دارند نیز شایع‌تر است.

انواع OHSS

تحریک شدن بیش از حد تخمدان می‌تواند در درجات خفیف، متوسط یا شدید باشد. پزشک نوع آن را بر اساس شدت علائم تعیین می‌کند. اکثر موارد OHSS خفیف هستند و باعث ناراحتی موقت می‌شوند. موارد شدید این سندرم نادر است اما گاهی می‌تواند زندگی شخص را تهدید کند.

OHSS تا چه اندازه شایع است؟

پیش از این، سندرم OHSS در حدود 10٪ از زنانی که برای لقاح آزمایشگاهی تحت تحریک کنترل شده تخمدان قرار می‌گرفتند، رخ می‌داد، اما امروزه تعداد آن به کمتر از 5٪ رسیده است. موارد شدید هایپراستیمولیشن تخمدان در کمتر از 1٪ از زنانی که تحت تحریک تخمدان قرار می‌گیرند، اتفاق می‌افتد.

علائم تحریک بیش از حد تخمدان چیست؟

علائم و نشانه های OHSS بسته به شدت بیماری متفاوت است. این علائم اغلب ظرف یک هفته پس از استفاده از دارو برای تحریک تخمک‌گذاری شروع می‌شوند، اما ممکن است دو هفته طول بکشد تا علائم ایجاد شود.

علائم تحریک شدن بیش از حد تخمدان در درجات خفیف تا متوسط شامل موارد زیر است:

• درد شکمی
• نفخ
• افزایش وزن جزئی
• حالت تهوع

در موارد شدیدتر، علائم هایپراستیمولیشن تخمدان شامل موارد زیر است:

• افزایش وزن بیش از حد
• تهوع و استفراغ شدید
• تورم شدید شکم
• مشکل در تنفس
• لخته شدن خون
• کاهش ادرار
• درد شدید شکم

اگر برای باردار شدن، داروی باروری مصرف می‌کنید و علائم سندرم تحریک بیش از حد تخمدان را دارید، بهتر است به پزشک مراجعه کنید. او احتمالاً شما را با دقت زیر نظر دارد و بر اساس سطح استروژن و تعداد فولیکول‌ها به شما می‌گوید که آیا در معرض خطر ابتلا به OHSS هستید یا خیر. اکثر موارد این سندرم خفیف هستند و خود به خود برطرف می‌شوند، اما بهتر است علائمتان را با پزشک در میان بگذارید تا تشخیص سندرم تحریک بیش از حد تخمدان در زمان مناسب انجام شود.

علت تحریک شدن بیش از حد تخمدان چیست؟

در بیشتر موارد، OHSS به دلیل هورمون گنادوتروپین جفتی انسانی (HCG) ایجاد می‌شود که تخمدان‌ها را تحریک می‌کند. تخمدان‌ها معمولاً در هر بار فقط یک تخمک تولید می‌کنند، اما درمان‌های هورمونی، تخمدان‌ها را تحریک می‌کنند تا تعداد زیادی تخمک را به طور همزمان بالغ کنند.

زنانی که تحت درمان‌های ناباروری قرار می‌گیرند، اغلب یک تزریق محرک HCG انجام می‌دهند. این تزریق به بلوغ تخمک‌ها قبل از فرایند بازیابی تخمک برای آی وی اف کمک می‌کند. وقتی زنان تخمک‌های زیادی تولید می‌کنند، تخمدان‌ها می‌توانند بیش از حد به این دارو پاسخ دهند که می‌تواند علت  سندرم تحریک بیش از حد تخمدان باشد.

در زنان مبتلا به OHSS، داروهای مورد استفاده در درمان‌های ناباروری باعث نشت مایع از رگ‌های اطراف تخمدان آنها می‌شود. گاهی اوقات این مایع به داخل شکم حرکت می‌کند و علائمی مانند تورم و درد ایجاد می‌کند.

عوامل خطرساز ابتلا به این سندرم

زنانی که ریسک بالایی برای هایپراستیمولیشن تخمدان دارند معمولاً:

• مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک هستند.
• سابقه سندرم تحریک بیش از حد تخمدان داشته‌اند.
• تعداد زیادی فولیکول دارند یا در طول تحریک تخمدان برای IVF سطح بالایی از استروژن دارند.
• در طول یک سیکل آی وی اف دوز بالایی از HCG دریافت می‌کنند.
• انتقال جنین تازه به جای جنین منجمد انجام شده است.

علاوه بر این، اگرچه شواهد روشنی وجود ندارد، اما ممکن است ریسک ابتلا به مشکل تحریک بیش از حد تخمدان در زنانی که کمتر از 30 سال دارند یا وزن‌شان کمتر از حد متوسط است نیز بالاتر باشد.

عوارض تحریک شدن بیش از حد تخمدان چیست؟

زنان مبتلا به OHSS در معرض ریسک ابتلا به ترومبوز یا لخته خون در ریه‌ها یا پاها هستند. داروها می‌توانند به کاهش خطر ابتلا به این عارضه کمک کنند. همچنین از دیگر عوارض سندرم تحریک بیش از حد تخمدان، افزایش ریسک سکته مغزی است. اگر دچار درد و تورم پا یا درد قفسه سینه شدید، به پزشک اطلاع بدهید.

در موارد نادر، کیست تخمدان مرتبط با تحریک شدن بیش از حد تخمدان نیز می‌تواند بترکد و باعث خونریزی خطرناکی شود. زنان مبتلا به این عارضه ممکن است برای توقف خونریزی نیاز به جراحی داشته باشند.

تشخیص هایپر شدن تخمدان

پزشکان OHSS را با چندین آزمایش از جمله موارد زیر تشخیص می‌دهند:

• معاینه فیزیکی: برای تشخیص تحریک شدن بیش از حد تخمدان پزشک نخست وزن شما را بررسی می‌کند و دور کمرتان را برای بررسی علائم تورم اندازه می‌گیرد. معاینه لگن در این شرایط توصیه نمی‌شود، زیرا تخمدان‌ها متورم هستند و فشار مستقیم ممکن است باعث ترکیدن آنها شود.
• سونوگرافی: مایع آزاد را در شکم تشخیص می‌دهد و اندازه تخمدان‌ها را مشخص می‌کند.
• اسکن اشعه ایکس از قفسه سینه: در قفسه سینه به دنبال مایع می‌گردد.
• آزمایش خون: سطح هورمون‌ها را از لحاظ داشتن علائم OHSS اندازه‌گیری می‌کند.

درمان سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

درمان تحریک شدن بیش از حد تخمدان بسته به شدت بیماری متفاوت است. هدف از درمان، مدیریت علائم و جلوگیری از بروز عوارض است. موارد خفیف این سندرم معمولاً ظرف یک یا دو هفته از بین می‌روند. با این وجود، اگر در طول آن سیکل باردار شوید، علائم OHSS ممکن است برای مدت بسیار طولانی‌تری باقی بماند.

برای موارد خفیف تا متوسط ، درمان هایپراستیمولیشن تخمدان معمولاً شامل موارد زیر است:

• اجتناب از فعالیت بدنی شدید
• نوشیدن مایعات غنی از الکترولیت مانند گاتورید (Gatorade) یا پروپل (Propel)
• استفاده از استامینوفن برای تسکین علائم 
• وزن کردن خود به صورت روزانه
• توجه به شدت علائم سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

موارد شدید بیماری اغلب نیاز به بستری شدن در بیمارستان دارند. درمان سندرم تحریک شدن بیش از حد تخمدان با علائم شدید می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• دریافت مایعات داخل وریدی
• انجام پاراسنتز (پروسه‌ای برای خارج کردن مایع از شکم)
• مصرف داروهایی برای کاهش علائم یا کاهش فعالیت در تخمدان‌ها
• مصرف داروهای رقیق‌کننده خون برای کمک به کاهش ریسک لخته شدن خون

گاهی بستری شدن در بیمارستان برای مراقبت‌های حمایتی و نظارت دقیق تا بهبود علائم ضروری است.

پیشگیری از هایپراستیمولیشن تخمدان

پیشگیری از سندرم  تحریک بیش از حد تخمدان همیشه ممکن نیست. با این وجود، پزشک بر اساس سابقه سلامتی و آزمایش خون شما می‌داند که آیا ریسک ابتلا به آن را دارید یا خیر. در طول درمان‌های ناباروری، پزشک ممکن است تخمدان‌های شما را به طور منظم با استفاده از آزمایش خون برای بررسی سطح هورمون و سونوگرافی برای بررسی تعداد فولیکول‌های در حال رشد بررسی کند تا ریسک ابتلا به OHSS را کنترل کند.

تیم پزشکی از راه‌های مختلفی می‌تواند به جلوگیری از سندرم تحریک بیش از حد تخمدان یا به حداقل رساندن علائم آن کمک کند، از جمله:

• کاهش یا تغییر دز داروی کمک باروری
• اجتناب از تزریق محرک HCG در طول درمان
• تغییر نوع داروی باروری
• فریز کردن جنین‌ها و به تعویق انداختن انتقال جنین تا زمانی که تخمدان‌ها به حالت عادی برگردند.

آیا درمان‌های گیاهی می‌توانند در رفع این مشکل کمک کنند؟ 

با اینکه بسیاری اعتقاد دارند که استفاده از گیاهانی مانند ریشه شیرین بیان، زنجبیل، زردچوبه و گیاه خار مریم ممکن است به تعادل هورمونی در زنان، کاهش درد و التهاب کمک کند، اما قبل از هر گونه روشی برای درمان سندرم تحریک بیش از حد تخمدان حتماً با پزشک خود مشورت کنید. توجه داشته باشید که برخی از گیاهان ممکن است باعث تداخل در روند درمان شوند.

بنابر آنچه گفته شد سندرم تحریک بیش از حد تخمدان یک عارضه نادر لقاح به روش آزمایشگاهی است. اکثر موارد آن خفیف هستند و در عرض یک تا دو هفته برطرف می‌شوند. اگر تحت درمان‌های کمک باروری هستید و علائم این سندرم را تجربه کردید با پزشکتان در مورد ریسک ابتلا صحبت کنید.  درمان هایپراستیمولیشن تخمدان بستگی به شدت علائم دارد و تشخیص آن بر عهده پزشک است.